Арқа пернелік жүйесі күй дәстүрінің ладтық теориясын зерттеу аясында

Балнұр Таңсықбаева

Мақаланы жүктеп алу

Авторлар

Балнұр Таңсықбаева

Музыкатану және композиция кафедрасының 4-ші курс студенті

Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы

Қазақстан

Мақала туралы ақпарат

Мақаланың жарияланған күні

2024-02-13

Мақала беті

6-15

Бөлім

Өнер және гуманитарлық ғылымдар

Лицензия

Attribution-NonCommercial-NoDerivs 4.0 International

Аңдатпа

Дәстүрлі домбыраларда тізбектелген дыбыс қатары он екі дыбысты темперацияланған дыбыс тізбегінен асып түсетіндігі белгілі. Ал, қазақ оркестрі құрылғанға дейін қазақ домбыраларындағы жылжытылатын пернелер әр аймақта әр қалай орналасқан болатын. Сондықтан әр өңірдің домбыраларының пернелік жүйесін қарастыру бүгінгі күйтану ғылымын аймақтық-ладтық ерекшеліктерін айқындауға жол ашады.

Ұсылынып отырған мақаланың мақсаты – Арқа домбыраларының пернелік жүйесін қарастыру арқылы аймақтық күйлердің ладтық негіздерін анықтау. Ұсынылып отырған мақаланың ғылыми әдістемесі – пернелік жүйені тұңғыш зерттеген А. Жұбанов, одан соң жылжымалы перне мәселесін сипаттаған Б. Қарақұлов және кәсіпқой домбырашылар А. Тоқтаған мен Т. Әсемқұловтың перне атауларын негізге ала отырып, салыстырмалы-теориялық және типологиялық зерттеу әдістемелері қолданылады.

Зерттеу жұмысының практикалық нәтижелері «Қазақ музыкасының тарихы», «Орындаушылық өнер тарихы» пәндерінде қолдануға болады.

Төмендегі қорытынды тұжырымдар жасалды:

ХІХ-ғ. Арқа домбыраларының пернелері 9-дан 12 дейін құбылса, ХХ ғасырда пернелер саны 12-ден басталып, 19 пернеге дейін барады;
Арқа домбыраларындағы жылжымалы немесе қашаған пернелері әдетте «h» мен «c», «e» мен «f» аралығында қосымша байланған;
ХХ ғ. Мағауия Хамзин мен Дәулетбек Сәдуақасовтың домбыраларында қазақ ұлт аспаптары оркестр ұжымдарының таралуы әсерінен, заман ағымына сай аймақ домбыраларының пернелік жүйесінде хроматикалық жүйе пайда болғандығын көрсетті.

Бұл мақаланың құндылығы: дәстүрлі домбыралардың пернелік жүйесінің аймақтық ерекшеліктерін терең зерттеуге жол ашады. Ұсынылған зерттеу жұмысының ғылымипрактикалық нәтижелері дәстүрлі домбыралардың темперациялы болмағандығын дәлелдей түспек.

Кілтті сөздер

күй
жылжымалы перне
Арқа
домбыра
қазықбау
ілікбау
тұйықбау

Список источников (СИ) и References

Сарымсакова А. «Жыр-күй и Ән-күй в домбровой традиции казахов». Монография. – Алматы, третья редакция, 2021. – С. 214.

Аманов Б. Ж., Мухамбетова А. И. «Казахская традиционная музыка и XX век». – Алматы: ДайкПресс, 2002. – С. 544.

Алина А. «Арқа күйлерінің орындаушылық ерекшеліктері». Диссертация.

Сейдімбек А. «Қазақтың күй өнері». Монография. – Астана 2002. – 832 б.

Әсемқұлов Т. «Домбыраға тіл бітсе: Қазақтың байырғы музыкалық терминологиясы хақында». – «Жұлдыз» журналы №5, 1989.

Ардаби М. «Сарыарқа қазақтарының музыкалық-фольклорлық мұрасы».

Ардаби М. «Шыңжаңдағы қазақ домбыра күйлерінің көркем-шығармашылық тәжірибесі – ұлттық бірегейлікті сақтау факторы ретінде». Кандидаттық диссертациясы. – Алматы, 2018. – 153 б.

Вызго Т.С. Музыкальные инструменты Средней Азии. – Москва, 1980. – 239 с.

Мухамбетова А., Аманов Б. Казахская традиционная музыка и XX век. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – С. 544.

Карл Байпақов Қазақстанның ежелгі қалалары. – Алматы: «Аруна», 2007. – 384 б.

Бекенов У. Күй табиғаты – Алматы; Өнер, 1981. – 174 с.

Мүптекеев Б. «Жетісудың оңтүстік-шығысындағы күйшілік дәстүр». Кандидаттық диссертация. – Астана, 2018.

Жаменкеев Е. «Қазақтың домбырадағы әзіл күйлері». ¬¬¬¬– Алматы, 2019.

Жәкішева З. Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары. – Алматы, 2015. – 232 б.

Каракулов Б. Симметрия звукорядов казахской домбры // Музыкальная симметрия. – Алматы, 2019. – С. 288.

Жұбанов А. Ән-күй сапары. – Алматы: Ғылым, 1976.

Жүзбаев Ж. Шертпе күйдің төрт мектебі. – Астана, 2009. – 116.

Даукеева С. Философия музыки Абу Насра Мухаммеда аль-Фараби. – Алматы, 2002. – С. 352.

Бейсенбекұлы О. Сазды аспаптар сыры. – Алматы, 1994. – 128 б.

Әлиман Ж. Төбеде – Дәулетбек, Төрде – Қайролла... – Шет шұғыласы журналы (№27), 2020. – 4 б.

Ысқақов Б. Сарырақа саздары. – Алматы, 2007. – 440 б.

Мәңгілік сарын. Д. Сәдуақасұлы жайлы естеліктер мен фотошежіре. Құрастырып, баспаға әзірлеген Садуақасов М.

Утегалиева С. Тембро-регистровая модель звука в музыке тюркских народов центральной азии: условия формирования и общая характеристика // Музыка народов мира, Вып 1. – Алматы 2019. – С. 280.

Утегалиева С. Компьютерные исследования звукорядов казахской домбры // XXI ғасырдағы дәстүрлі музыкасы: Халықаралық конференциясы. – Алматы. – С. 7.

Утегалиева С. Хордофоны Центральной Азии. – Алматы, 2006. – С. 120.

Нуркенов Р. Сарыарқа күйшілік мектебінің кейбір ерекшеліктері (Т. Әсемқұловтың шығармашылығы негізінде). – Астана, 2018. – 5 б. 27. Есенұлы Айтжан. Күй – Тәңірдің күбірі. – Алматы.: Дайк-Пресс, 1996. – 208 б.

Sarymsakova A. «Žyr-kùj i A̋ n-kùj v dombrovoj tradicii kazahov». Monografiâ. – Almaty, tret’â redakciâ, 2021. – Р. 214.

Amanov B. Ž., Muhambetova A. I. «Kazahskaâ tradicionnaâ muzyka i XX vek». – Almaty: DajkPress, 2002. – Р. 544.

Alina A. «Arķa kùjlerìnìṇ oryndaušylyķ erekšelìkterì». Dissertaciâ.

Sejdìmbek A. «Ķazaķtyṇ kùj ônerì». Monografiâ. – Astana 2002. – 832 р.

A̋ semķұlov T. «Dombyraġa tìl bìtse: Ķazaķtyṇ bajyrġy muzykalyķ terminologiâsy haķynda». – «Žұldyz» žurnaly №5, 1989.

Ardabi M. «Saryarķa ķazaķtarynyṇ muzykalyķ-fol’klorlyķ mұrasy».

Ardabi M. «Šyṇžaṇdaġy ķazaķ dombyra kùjlerìnìṇ kôrkem-šyġarmašylyķ ta̋ žìribesì – ұlttyķ bìregejlìktì saķtau faktory retìnde». Kandidattyķ dissertaciâsy. – Almaty, 2018. – 153 р.

Vyzgo T.S. Muzykal’nye instrumenty Srednej Azii. – Moskva, 1980. – 239 р.

Muhambetova A., Amanov B. Kazahskaâ tradicionnaâ muzyka i XX vek. – Almaty: Dajk-Press, 2002. – Р. 544. 10. Karl Bajpaķov Ķazaķstannyṇ eželgì ķalalary. – Almaty: «Aruna», 2007. – 384 р.

Bekenov U. Kùj tabiġaty – Almaty; Ôner, 1981. – 174 р.

Mùptekeev B. «Žetìsudyṇ oṇtùstìk-šyġysyndaġy kùjšìlìk da̋ stùr». Kandidattyķ dissertaciâ. – Astana, 2018.

Žamenkeev E. «Ķazaķtyṇ dombyradaġy a̋ zìl kùjlerì». Almaty, 2019.

Ža̋ kìševa Z. Ķazaķtyṇ da̋ stùrlì muzykalyķ aspaptary. – Almaty, 2015. – 232 р.

Karakulov B. Simmetriâ zvukorâdov kazahskoj dombry // Muzykal’naâ simmetriâ. – Almaty, 2019. – Р. 288.

Žұbanov A. A̋ n-kùj sapary. – Almaty: Ġylym, 1976.

Žùzbaev Ž. Šertpe kùjdìṇ tôrt mektebì. – Astana, 2009. – Р. 116.

Daukeeva S. Filosofiâ muzyki Abu Nasra Muhammeda al’-Farabi. – Almaty, 2002. – Р. 352.

Bejsenbekұly O. Sazdy aspaptar syry. – Almaty, 1994. – 128 р.

A̋ liman Ž. Tôbede – Da̋ uletbek, Tôrde – Ķajrolla... – Šet šұġylasy žurnaly (№27), 2020. – 4 р.

Ysķaķov B. Saryraķa sazdary. – Almaty, 2007. – 440 р.

Ma̋ ṇgìlìk saryn. D. Sa̋ duaķasұly žajly estelìkter men fotošežìre. Ķұrastyryp, baspaġa әzìrlegen Saduaķasov M.

Utegalieva S. Tembro-registrovaâ model’ zvuka v muzyke tûrkskih narodov central’noj azii:

usloviâ formirovaniâ i obŝaâ harakteristika // Muzyka narodov mira, Vyp 1. – Almaty 2019. – Р. 280.

Utegalieva S. Komp’ûternye issledovaniâ zvukorâdov kazahskoj dombry // XXI ġasyrdaġy da̋ stùrlì muzykasy: Halyķaralyķ konferenciâsy. – Almaty. – Р. 7.

Utegalieva S. Hordofony Central’noj Azii. – Almaty, 2006. – Р. 120.

Nurkenov R. Saryarķa kùjšìlìk mektebìnìṇ kejbìr erekšelìkterì (T. A̋ semķұlovtyṇ šyġarmašylyġy negìzìnde). – Astana, 2018. – 5 р.

Esenұly Ajtžan. Kùj – Ta̋ ṇìrdìṇ kùbìrì. – Almaty.: Dajk-Press, 1996. – 208 р.