Мақаланы жүктеп алу
Russian
Авторлар
Сауле Утегалиева
Өнертану докторы, музыкатану және композиция кафедрасының профессоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Қазақстан
https://orcid.org/0000-0001-9867-8511Мақала туралы ақпарат
Мақаланың жарияланған күні
2023-06-29
Мақала беті
17–31
Бөлім
Өнер және гуманитарлық ғылымдар
Лицензия
Аңдатпа
Қобыз / гопуз деп аталатын ішекті аспаптар көптеген түркі халықтарында (Анадолы мен Кавказдан Орталық Азияға дейін) кең таралған. Олар ысқышты немесе шертпелі хордофондар ретінде белгілі. Олардың пайда болуы ерте орта ғасырларда (IX–X ғасырлар) Сырдария өзенінің жағасында өмір сүрген, аты аңызға айналған Қорқыт ата есімімен байланысты. Ысқышты немесе шертпелі хордофондарды анықтау мәселелері ерекше қызығушылық тудырады, өйткені олардың шығу тегі мен эволюциялық үдерістері назар аударарлықтай.
Мақалада үш мәселе қарастырылады: 1) «Китаби деде Коркуд» («Қорқыт атамның кітабы») (X ғасыр) оғыз қаһармандық эпосы және көптеген түркі халықтарында (қазақтар, қарақалпақтар, өзбектер, ноғайлықтар, башқұрттар) сақталған аңыздар негізінде Қорқыт бейнесінің сипаттамасы; 2) сондай-ақ, халықтық терминдер кейіпкердің сипаттамасымен тікелей байланысты 3) қобыз / гопуз аспаптарының сипаттамасы (сақталған мәліметтерге сәйкес).
Орталық Азия аумағындағы ішекті аспаптарды, олардың пайда болу және жұмыс істеу ерекшеліктерін зерттеуде түркі халықтарының тарихы, этнографиясы, әдебиеті, филологиясы бойынша ғылыми зерттеулерді қоса алғанда, әртүрлі дереккөздер (жазбаша және ауызша), оның ішінде ортағасырлық шығыс ғалымдарының (Махмұд Қашқари, Абд әл-Қадір Марағи және т. б.) еңбектері тартылады. Орталық, ішінара Батыс Азия аймағына жататын музыкалық деректану, археология бойынша деректер пайдаланылады.
Алғаш рет Қорқыттың есімімен байланысты екі түрлі музыкалық аспаптың пайда болуын көрсетуге болады: ысқышты қобыз бен шертпелі гопуз. Егер олардың біріншісі қыпшақтарда таралса, екіншісі, тиісінше, оғыз түркі тілдес тайпаларда таралған. Хордофонның екі түрі де іргелі (автохтонды), кейбір жаңа, жетілдірілген түрлердің (саз, тар, гиджак) пайда болуынан бұрын болған.
Кілтті сөздер
қобыз және гопуз
ысқылы және шертпелі хордофондар
Қорқыт ата
Список источников (СИ) и References
Абдуллаева, С. А. Азербайджанская музыка и изобразительное искусство. – Баку: Oğuz eli, 2010. – 416 с. (на азерб. языке).
Агаева, С. Х. Музыкальные инструменты средневековья в трактатах Абдулгадира Мараги // Народные музыкальные инструменты и инструментальная музыка : сб. статей и материалов / под общ. ред. Е. Гиппиуса. – Москва: Советский композитор, 1987. – Ч. 1. – С. 189–196.
Акатай, С. Н. Древние культы и традиционная культура казахского народа. – Алматы: КазНИИ культуры и искусствознания, 2001. – 364 с.
Алагушов, Б. Антология инструментальной музыки изустной традиции: кюу для комуза. – Бишкек: Mara, 2013. – Т. 1. – 276 с.
Басилов, В. Н. Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана. – Москва: Наука, 1992. – 328 с.
Башкирские народные предания и легенды. – Уфа: Китап, 2001.– 468 с.
Валиханов, Ч. Ч. Следы шаманства у киргизов / Ч. Ч. Валиханов // Избранные произведения. – Москва: Наука, 1986. – С. 298–318.
Гуллыев, Ш. Г. Туркменская музыка (наследие) : автореф. дис. … д-ра иск.: 17.00.02 / Шахым Гуллыевич Гуллыев. – Ташкент, 1998. – 38 с.
Гуллыев, Ш. Г. Эпос «Коркут-ата» − ценнейший источник по музыкальной культуре тюркских народов // Музыка тюркского мира : материалы I Международного симпозиума (Алматы, 3–8 мая 1994 г.). – Алматы: Дайк-Пресс, 2009. – С. 54–59.
Гуллыев, Ш. Г. На каком инструменте играл Коркут? / Ш. Г. Гуллыев // Музыка тюркских народов. – Алматы: СаГа, 2021. – С. 33–37.
Гумилев, Л. Н. Древние тюрки. – Москва: Товарищество Клышников-Комаров и К, 1993. – 527 с.
Джани-заде, Т. М. Тюркские лютни и щипковый купуз (в поисках исторических предшественников инструмента тар) // Библиотека этноинструментоведа. – 12.01.2015. [электронный ресурс] URL: https://vk.com/wall-50577165_261 [дата доступа: 15.01.2023].
Диваев, А. А. Баксы // Этнографическое обозрение. – 1907. – № 4. – С. 123–125.
Жирмунский, В. М. Огузский героический эпос и «Книга Коркута» // Книга моего деда Коркута: огузский героический эпос / пер. В. В. Бартольда; ред. и коммент. В. М. Жирмунского и А. Н. Кононова. – Москва-Ленинград: Издательство АН СССР, 1962. – С. 131–258.
Звуковой мир каракалпаков. Диалог культур Центральной Азии : программа по культуре и искусству. – Ташкент: Швейцарское агентство по развитию и сотрудничеству, 2008.
Кароматов, Ф. М. Узбекская инструментальная музыка: наследие. – Ташкент: Государственный институт литературы и искусства им. Г. Гуляма, 1972. – 360 с.
ал-Кашгари, Махмуд. Диван лугат ат-турк / перевод, предисловие и комментарии З.-А. М. Ауэзовой. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 1288 с.
Керим, М. Т. Азербайджанские музыкальные инструменты. – Баку: Фонд Гейдара Алиева, 2010. – 193 с.
Книга моего деда Коркута: огузский героический эпос / пер. В. В. Бартольда; ред. и коммент. В. М. Жирмунского и А. Н. Кононова. – Москва-Ленинград: Издательство АН СССР, 1962. – 305 с.
Кондыбай, С. Казахская мифология. Краткий словарь / отв. редактор Зира Наурзбаева. – Алматы: Нурлы Алем, 2005. – 272 с.
Қорқыт. Елім-ай. Күйлер. – Алма-Ата: Өнер, 1987. – 46 с.
Малькеева, А. Тюркские музыкальные инструменты в средневековых персоязычных источниках (к вопросу идентификации) // Музыка тюркского мира : материалы I Международного симпозиума (Алматы, 3–8 мая 1994 г.). – Алматы: Дайк-Пресс, 2009. – С. 32–40.
Озан // Википедия. – 15.01.2023. [электронный ресурс] URL: https://ru.wikipedia.org/wiki [дата доступа: 15.01.2023].
Очерки по истории народной медицины Казахстана : сб. трудов / под ред. Т. Ш. Шарманова, Б. А. Атчабарова. – Алма-Ата: Министерство здравоохранения КазССР, 1978. – 208 с.
Сарыбаев, Б. Ш. Казахские музыкальные инструменты. – Алма-Ата: Жалын, 1978. – 174 с.
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лексика / под общ. ред. Э. Р. Тенишева. – Москва: Наука, 2001. – 414 с.
Турсунов, Е. Д. Возникновение баксы, акынов, сэри и жырау. – Астана: ИКФ Фолиант, 1999. – 265 с.
Турсунов, Е. Д. Истоки тюркского фольклора. Қорқыт. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 168 с.
Успенский, В. А. Туркменская музыка / В. А. Успенский, В. М. Беляев; под ред. Ш. Гуллыева. – Алматы: Фонд Сорос-Казахстан, 2003. – 831 с.
Утегалиева, С. И. Звуковой мир музыки тюркских народов: теория, история, практика (на материале инструментальных традиций Центральной Азии). – Москва: Композитор, 2013. – 529 с.
Халык-заде, Ф. Х. Музыкальные аспекты изучения «Китаби деде Коркуд» // Қорқыт және Ұлы дала сазы. – Алматы: Arna-b, 2011. – С. 14–22.
Medeubek, M. S.; Utegaliyeva, S. I.; Bassykara, Ye.; Medeubek, S. M.; Tokzhanov, T. Kyl-kobyz and Related Musical Instruments of Сentral Asian Turkic Peoples // Opcion. – 2020. – Vol. 36. – PP. 491–504.
References
Abdullayeva, S. A. Azerbaydzhanskaya muzyka i izobrazitelnoye iskusstvo [orig. Azerbaijani: Azerbaijani Music and Fine Arts]. – Baku: Oguz eli, 2010. – 416 p.
Agayeva, S. Kh. Muzykalnyye instrumenty srednevekovya v traktatakh Abdulgadira Maragi [orig. Azerbaijani: Musical Instruments of the Middle Ages in the Treatises of Abdulgadir Maraga] // Folk Musical Instruments and Instrumental Music: Collection of Articles and Materials. / under general edit. by Gippius – 1987. – P. 189‒196.
Akatay, S. N. Drevniye kulty i traditsionnaya kultura kazakhskogo naroda [orig. Russian: Ancient Cults and Traditional Culture of the Kazakh People]. – Almaty: Kazakh Research Institute of Culture and Art Studies, 2001. – 364 p.
Alagushov, B. Antologiya instrumentalnoy muzyki izustnoy traditsii: kyuu dlya komuza [orig. Russian: Anthology of Instrumental Music from the Oral Tradition: Kuu for Komuz]. – Bishkek: Mara, 2013. – Vol. 1. – 276 p.
Al-Kashgari, М. Divan Lugat at-Turk / Translation, preface and comments by Z.- A. M. Auezova. – Almaty: Dayk Press, 2005. – 1288 p.
Bashkirskiye narodnyye predaniya i legendy [orig. Russian: Bashkir Folk Stories and Legends] / ed. by F. Nadrshina – Ufa: Kitap, 2001. – 244 p.
Bassilov, V. Shamanstvo u narodov Sredney Azii i Kazakhstana [orig. Russian: Shamanism among the Peoples of Central Asia and Kazakhstan]. – Moscow: Nauka, 1992. – 328 p.
Divayev, А. А. Baksy [orig. Russian: Magician // Etnograficheskoe Obozrenie [Ethnographic Review]. – 1907. – No. 4. – P. 123–125.
Dzhani-zade, T. M. Tyurkskiye lyutni i shchipkovyy kupuz (v poiskakh istoricheskikh predshestvennikov instrumenta tar) [orig. Russian: Turkic Lutes and Plucked Kupuz (in Search of Historical Predecessors of the Tar Instrument)] // Library Study of Ethnoinstruments. – 12.01.2015. [electronic resource] URL: https://vk.com/wall-50577165_261 [access date: 15.01.2023].
Gullyyev, Sh. G. Epos “Korkut-ata” − tsenneyshiy istochnik po muzykalnoy kulture tyurkskikh narodov [orig. Russian: The Epic Korkyt-ata is the Most Valuable Source on the Musical Culture of the Turkic Peoples] // Music of Turkic Worlds : proceedings of I International Symposium (Almaty, 3–8 May 1994 y.). – Almaty: Dayk-Press, 2009. – P. 54–59.
Gullyyev, Sh. G. Na kakom instrumente igral Korkut? [orig. Russian: What Instrument Did Korkyt Play] / Sh. G. Gullyyev // Music of Turkic Peoples. – Almaty: SaGa, 2021. – P. 33–37.
Gullyyev, Sh. G. Turkmenskaya muzyka (legacy) [orig. Russian: Turkmen Music]: abstract. diss. Doctor of Sciences in Study of Art.: 17.00.02 / Shakhym Gullyyevich Gullyyev. – Tashkent, 1998. – 38 p.
Gumilyov, L. N. Drevniye tyurki. [orig. Russian: Ancient Turks]. – Moscow: Partnership of Klyshnikov-Komarov and Co., 1993. – 527 p.
Karomatov, F. M. Uzbekskaya instrumentalnaya muzyka: naslediye [orig. Russian: Uzbek Instrumental Music: Legacy]. – Tashkent: Gulyam State Institute of Literature and Research, 1972. – 360 p.
Kerim, M. T. Azerbaydzhanskiye muzykalnyye instrumenty. [orig. Russian: Azerbaijani Musical Instruments] – Baku: Heydar Aliyev Foundation, 2010. – 193 p.
Khalyk-zade, F. Kh. Muzykalnyye aspekty izucheniya “Kitabi dede Korkud” // [orig. Russian: Musical Aspects of Studying Kitabi dede Korkud. – Almaty: Arna-b, 2011. – P. 14–22.
Kniga moyego deda Korkyta: oguzskiy geroicheskiy epos [orig. Russian: The Book of My Grandfather Korkyt: Oguz Heroic Epic] / trans. by V. V. Bartold; ed. and commented by V. M. Zhirmunsky and A. N. Kononov. – Moscow-Leningrad: Publishing House of the USSR Academy of Sciences, 1962. – 305 p.
Kondybay, S. Kazakhskaya mifologiya: kratkiy slovar slovar’ [orig. Russian: Kazakh Mythology: A Short Dictionary] / by exec. editor Zira Naurzbayeva. – Almaty: Nurly Alem, 2005. – 272 p.
Korkyt. Yelіm-ay. Kuyler [orig. Kazakh: My Land. Kuis of Korkyt]. – Alma-Ata: Oner, 1987. – 46 p.
Malkeyeva, A. Tyurkskiye muzykalnyye instrumenty v srednevekovykh persoyazychnykh istochnikakh: (k voprosu identifikatsii) [orig. Russian: Turkic Musical Instruments in Medieval Persian-Language Sources: (about of Identification)]. // Music of Turkic World : Proceedings of the First International Scientific Conference Symposium (Almaty, 3–8 May 1994). – Almaty: Dayk-Press, 2009. – P. 32–40.
Medeubek, M. S.; Utegaliyeva, S. I.; Bassykara, Ye.; Medeubek, S. M.; Tokzhanov, T. Kyl-Kobyz and Related Musical Instruments of Сentral Asian Turkic peoples // Opcion. – 2020. – Vol. 36. – PP. 491–504.
Ocherki po istorii narodnoy meditsiny Kazakhstana: sbornik trudov [orig. Russian: Essays on the History of Folk Medicine of Kazakhstan: Collection of Works], / edited by T. Sh. Sharmanova, B. A. Atchabarova. – Alma-Ata: Ministry of Health of the Kazakh SSR, 1978. – 208 p.
Ozan [orig. Azerbaijani: Storyteller] // Wikipeida. [electronic resource] URL: https://ru.wikipedia.org/wiki [access date: 15.01.2023].
Sarybayev, B. Sh. Kazakhskiye muzykalnyye instrumenty [orig. Russian: Kazakh Musical Instruments]. – Alma-Ata: Zhalyn, 1978. – 174 p.
Sravnitelno-istoricheskaya grammatika tyurkskikh yazykov. Leksika [orig. Russian: Comparative Historical Grammar of the Turkic Languages. Vocabulary] / under general editorship of E. R. Tenisheva. – Moscow: Nauka, 2001. – 414 p.
Turssunov, Ye. D. Istoki tyurkskogo folklora. Qorqyt [orig. Russian: The Origins of Turkic Folklore. Korkyt]. – Almaty: Dayk-Press, 2001. – 168 p.
Turssunov, Ye. D. Vozniknoveniye baksy, akynov, seri i zhyrau [orig. Russian: The Emergence of Baksy, Akyns, Seri and Zhyrau]. – Astana: Foliant, 1999. – 265 p.
Uspenskiy, V. A. Turkmenskaya muzyka [orig. Russian: Turkmen Music] / V. A. Uspenskiy, V. M. Belyayev; under edition Sh. Gullyyev. – Almaty: Soros Kazakhstan Foundation, 2003. – 831 p.
Utegaliyeva, S. I. Zvukovoy mir muzyki tyurkskikh narodov: teoriya, istoriya, praktika (na materiale instrumentalnykh traditsiy Tsentralnoy Azii) [orig. Russian: The Sound World of Music of the Turkic Peoples: Theory, History, Practice (Based on the Material of Instrumental Traditions of Central Asia)]. – Moscow: Compozitor, 2013. – 529 p.
Valikhanov, Ch. Ch. Sledy shamanstva u kirgizov [orig. Russian: Traces of Shamanism among the Kyrgyz] / Ch. Ch. Valikhanov // Selected works. – Moscow: Nauka, 1986. – P. 298–318.
Zhirmunskiy, V. M. Oguzskiy geroicheskiy epos i “Kniga Korkuta” [orig. Russian: The Oguz Heroic Epic and the Book of Korkut] // Kniga moyego deda Korkuta: oguzskiy geroicheskiy epos [orig. Russian: The Book of my Grandfather Korkut: Oguz Heroic Epic] / trans. by V. V. Bartold; ed. and comment. by V. M. Zhirmunsky and А. N. Kononova. – Moscow-Leningrad: Izdatelstvo Academy of Science of USSR, 1962. – P. 131–258.
Zvukovoy mir karakalpakov. Dialog kultur Tsentralnoy Azii: programma po kulture i iskusstvu. [orig. Russian: The Sound of the World of Karakalpakov. Dialogue on Culture in Central Asia: The Program on Culture and Research] – Tashkent: Swiss Agency for Development and Cooperation, 2008.
Жарияланған:
2023-06-29
Дата подачи:
2023-09-01
Журнал нөмірі
№ 2
Том
11
Мақаланы жүктеп алу
Russian